PIERWSZA AWANGARDA FILMOWA
IMPRESJONIZM, CZYLI PRAGNIENIE UCHWYCENIA NIEUCHWYTNEGO...

Nie wymagajmy od sztuki, by była li tylko dobrą zabawą i poprawiała nam samopoczucie,

WSZAK NAJLEPIEJ SIĘ CZŁOWIEK ROZERWIE......
NA ZNALEZIONEJ W LESIE KONSERWIE.
(usłyszane w Trójce)

Film (w naszym mniemaniu) nudny, film, który nie jest w stanie nas poruszyć często uznajemy za zły. Czy zawsze mamy rację? Może czegoś nie zrozumieliśmy, coś nam umknęło lub obca nam jest dana poetyka, a może po prostu za bardzo przyzwyczailiśmy się do filmów popularnych nastawionych na spełnienie naszych oczekiwań i przyzwyczajeń. Czyż od powszechności i oczywistości nie jest ciekawsze kino, które nie wyważa otwartych drzwi, nie schlebia powszechnym gustom i wyobrażeniom o świecie, ale uznaje go za tajemnicę i pragnie ją poznać choćby w cząstkowej i niepewnej postaci. Film artystyczny - bo o takim tu mowa - jest wyrazem osobistych doświadczeń, przemyśleń i emocji, osądem widzialnego świata w imię własnej prawdy, własnych lękow i marzeń, adresowanym do kogoś, kto podobnie jak autor zmaga się z nie zawsze łaskawym życiem. Może warto w erze multikin, które są powrotem do jarmarcznych początkow X Muzy zaspokajających dość prymitywne gusty swych odbiorców, powrócić do filmów, dzięki którym kino zyskiwało powoli rangę sztuki. W latach dwudziestych XX wieku istniały już dwa mocarstwa filmowe: Stany Zjednoczone i Niemcy, nie można jednak zapominać o kinie francuskim, choć nie miało ono zapędów mocarstwowych - a może właśnie z tego powodu warto mu się przyjrzeć, gdyż właśnie na jego gruncie narodziła się awangarda filmowa. W tym czasie kino tego kraju podejmowało próbę odzyskania prestiżu i wyrwania się z marazmu spowodowanego zniszczeniami wojennymi oraz intensywnym napływem kina amerykańskiego.

Najważniejsi przedstawiciele pierwszej awangardy
-LOUIS DELLUC
- GERMAINE DULAC
-JEAN EPSTEIN
-ABEL GANCE
-MARCEL L`HERBIER

Ruch ten powstał na gruncie awangardy artystycznej, wyrósł z pewnej opozycji do tego, czym wcześniej było kino.

3 RAZY "ANTY-"

1) antykomercyjny
2) anty- w stosunku do filmu d`art, który był krokiem wstecz, gdyż film nie jest "teatrem w konserwie", choć tak go nazywał Marcel Piagnol
3)antyamerykański.

LOUIS DELLUC
ojciec francuskiej awangardy, zaczynał jako krytyk filmowy - najpierw walczył piórem, by film francuski był francuski. Wyrósł więc na reżysera z gruntu filmoznawczego (podobnie sie działo z twórcami nowofalowymi takimi jak Jean- Luc Godard, Francois Truffaut) - w obu przypadkach zaowocowało to GŁĘBOKA ŚWIADOMOŚCIĄ JĘZYKA FILMOWEGO. Wysiłki Delluca wspierał Riciotto Canudo, który w 1921r. utworzył pierwszy na świecie DKF, z którego przyszła moda na (pozytywny) snobizm filmowy. Był on także autorem pierwszej teorii filmu ("MANIFEST 7 SZTUK"1911r.), w którym kino uznał za sztukę totalną, najwyższą, najpełniej zaspokajającą emocjonalne i estetyczne potrzeby człowieka, syntetyzującą poezję, malarstwo, muzykę, rzeźbę, architekturę, taniec. Canudo postulował wejście filmu do szkół.

"BAJECZNE DZIECKO MASZYNY I UCZUCIA"

Taka własnie była jego wizja filmu, choć nie wiem, czy jego teoria była teorią bajkową - cóż, był człowiekiem z południa (Włochy), a nie ze wschodu... Słyszałam, że manifest jego autorstwa został napisany żywym, barwnym językiem - a to rzadkość wśród teoretyków filmu. Wierzcie mi - wiem co piszę. Być może z tego powodu zazdrośni koledzy - producenci opasłych tomów (czytaj: tępych jak piła cegieł) zarzucali mu dyletanctwo.To takie moje domysły - nie jestem w stanie ich poprzeć żadnymi faktami z literatury przedmiotu.
Spotkałam się już z takim przypadkiem - jeśli nie znacie, to koniecznie sięgnijcie po "Niemcewicza od przodu i tyłu" Karola Zbyszewskiego - to świetna lektura nie tylko dla wielbicieli historii Polski XVIII wieku, ale uwaga - autor pisał bardzo subiektywnie, choć wszystko był w stanie udokumentować. Może Zbyszewski pozostawał pod wpływem impresjonistów, którzy wykluczali obiektywizm? Delluc podobnie jak Canudo parał się teorią filmu - jest autorem pracy o znaczącym tytule "FOTOGENIA". Pojęcie to zrobiło zawrotną karierę. Każdy dobry operator wie, że nie ma twarzy bardziej i mniej fotogenicznej, Są twarze dobrze i źle oświetlone. Wg Delluca fotogenia to wyróżnik systemu filmowego, który zawiera się w 4 elementach:

1) światło
2) maska aktorska (sugerowanie stanów emocjonalnych za pomocą symboli, najdoskonalszą maskę wg niego stworzył Charlie Chaplin
3) dekoracje
4) rytm akcji + rytm obrazu + rytm montażowy

CZY MARCEL PROUST MOŻE BYĆ IDOLEM?

W przypadku Delluca tak było - pod jego wpływem przeprowadził on próbę psychologizacji filmu, stworzył kino wspomnień, retrospekcji, wewnętrznych przeżyć z równoczesną redukcją fabuły. Interesowały go myśli, nastroje, a nie akcja. Próbował świadomie badać psychikę bohaterów ("ważniejsze od tego, co się dzieje jest to, co się myśli").

INTELIGENTNIEJSZE RETROSPEKCJE

W jaki sposób je Delluc osiągnął? Nawroty do przeszłości występowały już wcześniej, ale były związane z czasem teraźniejszym. Nasz innowator zniwelował te różnice i stworzył jedną wielką czasoprzestrzeń, która nie wiadomo gdzie się rozgrywa. Delluc w swych filmach podobnie jak Proust w dziele poszukującym straconego czasu wyrwał człowieka spod niewoli Chronosu. Chwila wyzwolona z porządku czasu daje się poznać, bo tworzy w nas człowieka wyzwolonego z porządku czasu.

CZAS JEST TAJEMNICĄ,
JEST ZAGADKĄ,
KTÓRA INTERESUJE I PRZERAŻA CHYBA KAŻDEGO CZŁOWIEKA...

Odczuwamy upływ czasu, ale nie potrafimy dokładnie powiedzieć na czym on polega. Znacie"Czas wędrowca"autorstwa red. naczelnego? On też kiedys poczuł trwogę. Dołączył w ten sposób do wielkich myślicieli - filozofów, psychologów, pisarzy pasjonujących się naturą czasu.

LOSEM LUDZKOŚCI JEST BYCIE W CZASIE, DOPÓKI CZAS ISTNIEJE

(taką wizję wtrąconej w czas i przestrzeń ludzkości odnajdujemy w KONTEMPLUJĄCEJ CZAS "KOŃCÓWCE" SAMUELA BECKETTA)

Pojęcie czasu jest psychicznym wytworem człowieka pozwalającym mu na przystosowanie się do zmian otoczenia, opiera się ono na czynnikach społecznych oraz sensomotorycznych. Co ciekawe, postrzeganie wartości czasu jest różne w zależności od rozpatrywanej kultury (np. w naszym społeczeństwie wydaje się on czymś cennym, gdyż odbieramy go linearnie, pochłonięci przez jakiś cel, do którego musimy dojść w określonym odcinku czasu. Proust rozbijając linearny porządek opowieści pragnie zorganizować świat na nowo, uporządkować go zgodnie z artystyczną wizją i rytmem ludzkiej pamięci. Czym odmierzany jest czas w jego powieści? Nie następstwem czy fizyczną skalą dokonujących się wydarzeń, lecz

RYTMEM SKOJARZEŃ I WSPOMNIEŃ,

które biorą się ze snów, podświadomości (to w jej głębinach pogrążona istnieje i żyje przeszłość), świata wyobraźni, myśli, uczuć, namiętności, stanów duszy. One to właśnie ukazują człowieka jemu samemu jako kogoś zupełnie innego. Najsłynniejsze skojarzenie spowodowane jest

SMAKIEM ZMOCZONEJ W KWIECIE LIPOWEJ MAGDALENKI
("małej muszelki z ciasta, pulchnej i zmysłowej pod swoim surowym i nabożnym rurkowaniem").

Powieść jest pełna różnych obrazów, barw, dźwięków, zapachów i smaków.

2 PESYMISTYCZNE ODKRYCIA PROUSTA:

1) ANORMALNOŚĆ (sadyzm, masochizm, homoseksualizm) to wg pisarza stany najjaskrawiej zdradzające rzeczywiste wnętrze duchowe człowieka.

2) CZŁOWIEK MOŻE KOCHAĆ TYLKO TO, CO NIEOSIĄGALNE - w ten sposób psychologię milości Proust sprowadził do psychologii zazdrości.

"TRUDNY OPTYMIZM"

Nasze nad czasem zwycięstwo możliwe jest wyłącznie dzięki sztuce, dzięki jej istnieniu,dzięki istnieniu metafory literackiej życie ludzkie ma sens i czas stracony może się stać "czasem odnalezionym" (taki tytuł nosi też ostatni tom owej "epopei subiektywizmu").

ZNIERUCHOMIENIE A SUBIEKTYWIZM

Myślenie obrazami, bardzo często nieruchomymi, prowadzi do tego, co w awangardzie najważniejsze - do subiektywizmu. Podjęła ona ambitną próbę zmierzenia się z subiektywnym widzeniem świata i stała się przez to największym przełomem w dziejach sztuki. Impresjoniści, którzy wywoływali nastrój przez interpretację pospolitości przefiltrowywanej przez kolor i światło byli pierwszymi, którzy wkroczyli w świat NADREALIZMU. Kubizm poszedł jeszcze dalej - subiektywizacja rzeczywistości polegała na jej geometryzacji. Dlaczego pierwszą awangardę nazywa się impresjonizmem, który w latach dwudziestych XX wieku był na wymarciu? Filmowi impresjoniści duży nacisk kładli na atmosferę, klimat - kino miało uchwycić

ULOTNOŚĆ CHWILI, ŚWIAT W PEWNYM MOMENCIE.

Pociągało to za sobą przekonanie, że

RZECZYWISTOŚĆ JEST NIEMOŻLIWA DO ZDEFINIOWANIA

"GORĄCZKA"["FIEVRE"1921]

Fabuła banalna, melodramatyczna, gdyż treść jest tylko pretekstem do ukazania myśli, nastrojów i budowania specyficznego klimatu, który wywiera naprawdę duże wrażenie. Do portowej knajpki w Marsylii przybywa marynarz, który był kochankiem żony właściciela. Między trójką bohaterów narastają konflikty, zazdrość i nienawiść. Jest jeszcze samotna nieszczęśliwa Chinka pragnąca powrócić do domu, ale jej marzenie się nie spełni, czego znakiem jest kwiat, który okazuje się być papierowym. Narracja filmu jest niespieszna - dzięki temu widz nie skupia się na akcji. Reżyser zastosował cały arsenał środków impresjonistycznych:
- zamglone obrazy dzięki filtrom zmiękczającym twarze i przedmioty,
-podwójne ekspozycje (czasem aż irytujące) tzw. zdjęcia nakładane np.
1) wspominający bohater
2) wizja jego umysłu

"Nie znam nic bardziej nęcącego jak tłumaczyć na język filmu nawroty przeszłości lub obezwładniającą siłę wspomnień" Louis Delluc

Uważni widzowie dostrzegą pewne aluzje do malarstwa Henri de Toulouse-Lautreca przedstawiającego życie ówczesnego Paryża - głównie Montmartre`u, jego kawiarni, kabaretów i domów publicznych. Jak pisał Siegfried Kracauer: "w zatłoczonych marynarskich szynkach w "Gorączce" i "Na redzie" Alberto Cavalcantiego snuje się nastrój fin-de-siecle`u, owego rozczarowania i nostalgicznej tęsknoty za dalekimi krajami." Prosta fabuła, prości ludzie, codzienne czynności - a powstał film niezwykły, poruszający i żywy. Okazuje się, że codzienna rzeczywistość też może mieć walory wizualne - pod warunkiem, że ogląda się ją oczami wrażliwego artysty.

"KOBIETA ZNIKĄD"["LA FEMME DE NULLE PART "1922]

Film piękny - arcydzieło nurtu, choć też ma melodramatyczną fabułę. Starsza kobieta powraca na prowincję, by powspominać przeszłość. Rodzinny dom opuściła w poszukiwaniu lepszego życia, przygód - mówiąc językiem Pokolenia 2000 - "po prostu uciekła z facetem do Paryża". Nie wiadomo do końca czy to ona...

CZY TO JEJ DUCH WRÓCIŁ DO RODZINNEGO DOMU... (bardzo ciekawa kwestia)

W jej byłym domu mieszka już inna kobieta, która jest w podobnej sytuacji - myśli o opuszczeniu męża i dziecka. Starsza kobieta przekonuje ją, by została. Nie bez znaczenia pozostaje też emocjonalny szantaż w wykonaniu dziecka (rozkoszny i rezolutny chłopczyk z kręconymi włoskami - wzbudzał zachwyt widowni. Piękne jest zakończenie tego filmu - ciekawie filmowana jesień ...no i jeszcze samotna kobieta gdzieś podążająca (francuska wersja kina drogi?) i jej ostatnia myśl (wypowiedź?)

"SAMA... SAMA NA TYM ŚWIECIE "

GERMAINE DELUC

jedna z pierwszych kobiet parających się sztuką reżyserską, wprowadziła

FEMINISTYCZNĄ ORIENTACJĘ

chodzi o pokazywanie świata oczami kobiety - tu ciekawostka - feministki uznały, że oglądanie filmów nakręconych przez mężczyzn to gwałt na ich oczach i duszach (sic!).

"UŚMIECHNIĘTA PANI BEUDET" ("LA SOURIANTE MADAME BEUDET"1923)

Ten film to wariacja na temat "Pani Bovary " Flauberta czerpiąca z psychoanalizy i wczesnego feminizmu. Udręczona męskim światem kobieta poszukuje innego wymiaru, w którym mogłaby się odnaleźć. On - nudny kupiec nie zauważa jej marzeń, lęków, obsesji. Ona z wolna uświadamia sobie, że go nie kocha. Gdy mężczyzny nia ma, pani Beudet odrealnia obraz - tu Germaine Dulac poszła dalej niż Delluc odtwarzając nie tylko wspomnienia, ale też jej marzenia, grę jej wyobrażni (wprowadzało to do filmu tryb warunkowy opowiadania). To już nie dwie, ale trzy płaszczyzny czasowe komplikują akcję prowadzoną przez zdjęcia nakładane, deformowane, różnorodne odbicia, zmiękczenia i wykrzywienia. Ciekawie została też wykorzystana opera przez wygranie jej zamierzonej sztuczności.

"Zdjęcia śpiewaków w partiach Fausta i Mefistofelesa zostają nakopiowane na inne zdjęcia wyraźnie po to, by ośmieszyć wzniosłą wzgardę opery dla nudy małomiasteczkowych ulic, dla niekochanych ludzi i próżnych marzeń na jawie - to jest dkla tego wszystkiego, co tworzy i rozkłada szarą egzystencję pani Beudet".
S.Kracauer

JEAN RENOIRE

"WYCIECZKA NA WIEŚ" ["UNE PARTIE DE CAMPAGNE"]

Fabuła wg Maupassanta, niedokończone arcydzieło, którego ocalałe partie są pełnym ludzkiego ciepła hołdem dla impresjonisycznych wizji ojca Augusta (czy widzicie oczyma wyobraźni te drobne listeczki na drzewach i snopy światła padające spośród chmur?). Film Renoira wykorzystuje modę na spędzanie wolnego czasu w otoczeniu przyrody i równocześnie wyraża w fotografii tęsknotę za kolorem, mimo że film był jeszcze czarno-biały
- mistrzowskie operowanie światłem (wydobywanie całego bogactwa półtonów) - było to możliwe jedynie w naturalnym pejzażu
- fotografowanie przyrody w jej trwaniu z naciskiem na zmienność i niepowtarzalność
- osobiste spojrzenie na świat, dostrzeżenie całej jego złożoności

JEAN EPSTEIN

Żyd urodzony w Warszawie, wyrastał z impresjonizmu, ale doprowadził go do szczytu, co musiało rozsadzić ten kierunek (jego twórczość zapowiada CZARNY REALIZM POETYCKi), artysta wielkiej klasy, "zwierzę filmowe", twórca o oryginalnym charakterze, to, co robił, było bardzo odkrywcze

"WIERNE SERCE" ["COEUR FIDELE" 1923]

najwybitniejszy film impresjonistyczny; akcja - znów w knajpie w Marsylii, romans młodej dziewczyny z dwoma mężczyznami: uczciwym robotnikiem portowym i złodziejem. Wybór tego drugiego staje się początkiem kłopotów.

Ważniejsze od fabuły są:
- fantastyczne zbliżenia,
- wielkie plany,
- szczegóły,
- zamglony obraz,
- podwójna ekspozycja,
- zdjęcia zwolnione i przyspieszone ,
- flashbacki (króciutkie przebitki na przeszłość),
- SZYBKI MONTAŻ - nietypowy dla impresjonizmu - film jest melancholijny i jednocześnie bardzo dynamicznie zmontowany (wywołuje to naprawdę niesamowite wrażenie), w "Kinematografie widzianym z Etny" Epstein uznał kino za sztukę ruchu; dynamiczny ze swej natury był epizod karuzeli("cudowne wizualne szaleństwo" - coś podobnego odnajdziemy w "Antrakcie" Rene Claira (pomysłowy montaż zdjęć jazdy diabelską kolejką, wierzchołków drzew i fragmenów drogi)

TAK SIĘ WŁAŚNIE NARODZIŁO KINO POETYCKIE...

"UPADEK DOMU USHERÓW" ["LA CHUTE DE LA MAISON USHER]

Ten film to suma wszystkich najważniejszych awangardowych kierunków:
- impresjonizmu,
- ekspresjonizmu,
- surrealizmu
Tekst E.A.Poe Epstein potraktował dość swobodnie - sięgnął po motywy z innych opowiadań tego autora. Powstał

FILM GROZY

utrzymany w niepowtarzalnym poetyckim klimacie. Reżyser zrealizował go w bagiennych i mglistych okolicach Sologne.

COŚ DLA WIELBICIELI GOTYKU

Sir Roderyk zgodnie z rodzinną tradycją maluje portret swej żony Madeline i w miarę jak on "ożywa" młoda kobieta z wolna traci siły i wydaje się gasnąć. Madeline umiera, a jej zwłoki zostają złożone w rodzinnym grobowcu na wyspie. Roderyk nie może się pogodzić ze śmiercią żony ani w nią uwierzyć. Gdy pewnej burzliwej nocy zamek zapala się od płomieni świec, Madeline budzi się z letargu i wstaje z grobowca...

...SPOWITA W BIAŁE WOALE RUSZA W MROKI NOCY...

Epstein doskonale wygrał scenerię:
- posępny, ciemny pejzaż,
- wirujące liście,
- złowieszczo oświetlone świecami mroczne wnętrze.

Ze środków czysto filmowych wygenerował ekspresyjną siłę:
- zwolniony ruch,
- długie powolne panoramy i travellingi,
- zdjęcia nakładane i trickowe,
- zmienne punkty oświetlenia.

Epsteinowi chodziło o wydobycie z niezwykłych akcesoriów i dziwnych portretów ludzkich

MELANCHOLIJNEJ POEZJI UPADKU MOŻNEGO RODU.

W opowiadaniu nawet narrator będący zarazem jedynym przyjacielem Roderyka ulega atmosferze szalonego domu i popada w nerwowość. Jednej sceny z tego filmu nigdy się nie zapomni - obrazu niesienia trumny wśród wymarłego lasu.

DZIWACZNE PNIE DRZEW, NA KTÓRYCH TLE POJAWIAJĄ SIĘ WIDMOWE GROMNICE TOWRZYSZĄCE POCHODOWI SNUJĄCE SIĘ MGŁY I NIESAMOWITE ROPUCHY

Podobnie jak w "Wapirze" Carla Theodora Dreyera obecność nadprzyrodzonych mocy sugeruje się przez obrazy będące prostą rejestracją zjawisk materialnych, ale także przez chwyty techniczne (zdjęcia zwolnione dodające akcji majestatu).

ONIRYZM

Film Epsteina zbiża się do niesamowitego snu, historycy kina sytuowali go więc w okolicy surrealizmu. "Upadek domu Usherów" jest dziełem wielkiego pooety kina, który jak nikt wcześniej umiał potraktować jego możliwości z niebywałą subtelnością i wrażliwością" (Alicja Helman)

MERKRAK

BIBLIOGRAFIA:
JERZY ADAMSKI-HISTORIA LITERATURY FRANCUSKIEJ
NORBRET SILLAMY- SŁOWNIK PSYCHOLOGII
MAURICE SERULLAZ I IN.- ENCYKLOPEDIA IMPRESJONIZMU
ALICJA HELMAN- STO ARCYDZIEŁ KINA
SIEGFRIED KRACAUER- TEORIA FILMU
KINO OPERATORÓW.ESEJE,WYPOWIEDZI,SYLWETKI
JERZY PŁAŻEWSKI- HISTORIA FILMU DLA KAŻDEGO